ANAMA-da talanan büdcə pulları - ARAŞDIRMA
Ön söz əvəzinə
Bunun nəticəsidir ki, bu yaxınlarda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə cəmi iki il əvvəl bu vəzifəyə təyin edilmiş ANAMA İdarə Heyəti sədrinin birinci müavini Bəhruz Məmmədov tutduğu vəzifədən azad edilib.
Onu da qeyd edək ki, vaxtilə bu təyinatı həyata keçirmək üçün Agentliyin Nizamnaməsinə dəyişiklik etmək, İdarə Heyəti sədrinin müavinlərinin sayının artırılması, birinci müavin vəzifəsinin yaradılması zəruri idi.
O, Bəhruz Məmmədovdur
KİV-də dərc olunan bəzi yazılara görə, son yoxlamalar zamanı tikinti və infrastruktur işlərinin aparılması sahəsində bir sıra qanun pozuntuları aşkar edilib.
Hələlik Agentlik tərəfindən avadanlığın alınması zamanı, eləcə də minatəmizləmə işlərinin özündə yol verilmiş qanun pozuntuları barədə heç bir məlumat yoxdur. Eyni zamanda haqqin . az-da bu sahədə çoxlu sayda qanun pozuntuları barədə kifayət qədər məlumat var.
ANAMA-da işlərin və avadanlıqların satınalma prosesinin son dərəcə qeyri-şəffaf olduğu məlumdur və texniki əsaslandırmanın olmaması, ziddiyyətli qiymətləndirmə meyarları, yanlış məlumatların yayılması, konkret şirkətlər üçün açıq üstünlüklər və şübhəli kommersiya əməliyyatları ilə xarakterizə olunurdu.
Minatəmizləmə üçün avadanlıqların satın alınması
Görünən odur ki, hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan və işğal olunmuş torpaqlar azad edildikdən sonra Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərin mexaniki minalardan təmizlənməsi üçün yeni texnikaya ciddi ehtiyacı var idi.
Prezident İlham Əliyev 2021-ci il yanvarın 6-da Nazirlər Kabinetinin 2020-ci ilin yekunlarına həsr olunan iclasında yeni Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi Agentliyinin yaradılması zərurətinə toxunaraq, “Yeni qurum ən müasir texnologiyalarla təchiz olunmalıdır” demişdi.
İlham Əliyev 2021-ci ildə nəyə çağırdı?
Dövlət başçısı 2021-ci il fevralın 4-də Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi Agentliyinə yeni təyin olunmuş İdarə Heyətinin sədrini qəbul edərkən qeyd edib:
“Yeni texnikanın alınması, əlbəttə ki, gündəlikdəki əsas vəzifələrdən biridir. Son illərdə bu sahədə texnoloji tərəqqi var. İndi elə maşınlar, mexanizmlər və avadanlıqlar var ki, onlar işi sürətləndirməklə yanaşı, həm də onu səmərəli şəkildə yerinə yetirməyə imkan verir. Ona görə də baxın, işin keyfiyyəti və sürəti bundan asılı olacağından dünyanın aparıcı istehsalat şirkətlərindən ən müasir avadanlıqları ölkəmizə gətirmək lazımdır. Keçmiş mühacirlərimiz 30 il Vətən həsrəti ilə yaşadılar. Ona görə də minalardan təmizləmə işləri elə aparılmalıdır ki, biz tez bir zamanda bərpa işlərinə başlayaq və tikinti işləri başa çatdıqdan sonra vətəndaşlar öz torpaqlarına qayıda bilsinlər”.
Təəssüf ki, dövlət başçısının dəqiq göstərişlərinə baxmayaraq, bu istiqamətdə heç bir iş aparılmayıb. ANAMA iki istehsalçıya - Bozena maşınlarını istehsal edən Slovakiyanın Way Industries şirkəti və Xorvatiyanın DOK-ING (MV-4 və MV-10 maşınları) şirkətlərinə səmimi məhəbbətini gizlətmədən üç ay ərzində onlarla ümumilikdə on yeddi bahalı maşın almaq üçün müqavilələr bağlayıb.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, ANAMA-nın bu sövdələşmədən əvvəlki 22 illik tarixi ərzində ümumilikdə cəmi 6 (!) nəqliyyat vasitəsi alınıb.
Beləliklə, iki xarici təchizatçının hər biri ilə bağlı Azərbaycan Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi Agentliyinin əməliyyatlarının tarixini kifayət qədər gözlənilməz şəkildə işıqlandıran bir sıra maraqlı faktlar var.
Söhbət Konstantin Darmanyandan gedir
DOK-ING şirkəti və ya “Erməni elementi” əməliyyatı
Xorvatiya şirkətində əsas rollardan birini DOK-ING-in satış, təlim və beynəlxalq biznesin inkişafı üzrə baş texniki məsləhətçisi Konstantin Darmanyan oynayır. Darmanian soyadını ögey atasından götürüb.
Darmanian illər boyu DOK-ING maşınlarını Ermənistandakı həmvətənlərinə satmağa cəhd göstərib. Onun ilk əlaqəsi 2011-ci ildə Ermənistan ordusunun mühəndis-döyüş korpusunun rəisi vəzifəsini tutan general-mayor Vostanik Adoyan olub.
DOK-ING 2018-ci ildə İrəvanda keçirilən ArmHiTec-2018 silah və müdafiə texnologiyaları sərgisində də iştirak edib. Şirkət ArmHiTec-2021 silah və müdafiə texnologiyaları sərgisinin iştirakçılarının kataloqunda yer alıb, lakin məlum səbəblərdən sərgi baş tutmayıb. Hətta DOK-ING ANAMA ilə böyük bir müqavilə imzaladıqdan sonra da şirkət Ermənistanın paytaxtında keçirilən ArmSecurity 2022 yüksək texnologiyalı təhlükəsizlik sərgisinə müraciət etdi.
Qeyd edək ki, vaxtilə bütün bu məlumatlar həmin vaxt Azərbaycan Nazirlər Kabinetində şöbəyə rəhbərlik edən və ANAMA-nın fəaliyyətinə rəhbərlik edən Bəhruz Məmmədova təqdim edilib.
Lakin Məmmədov ya buna önəm verməyib, ya da bilərəkdən buna məhəl qoymayıb.
Minalar üzərində partlayan mina təmizləmə maşını
Sonradan məlum olduğu kimi, ANAMA-nın Xorvatiyanın DOK-ING şirkətindən aldığı MV-4 maşınlarından ancaq piyada əleyhinə minaların təmizlənməsi üçün istifadə oluna bilərdi. İşğaldan azad edilmiş Azərbaycan əraziləri isə əsasən qarışıq ittihamlarla dolu idi. Yəni həm piyada, həm də tank əleyhinə minalar. Bu o deməkdir ki, MV-4 avtomobili tank əleyhinə minanın üstündən keçsə, o, dərhal partlaya bilər.
Məhz buna görə, ANAMA-nın uzun illər əməliyyat təcrübəsinə malik mütəxəssislərinin iddia etdiyi kimi, 2006-cı ildən ANAMA-nın arsenalında olan yeganə MV-4 təyyarəsi çox nadir hallarda və daimi ehtiyatla istifadə olunurdu. Nəzərə alsaq ki, rəsmi statistikaya əsasən, yalnız 2020-ci il noyabrın 10-dan 2021-ci il oktyabrın 2-dək olan müddətdə işğaldan azad edilmiş ərazilərdə 4175 tank əleyhinə mina aşkar edilərək zərərsizləşdirilib.
Bundan əlavə, MV-4 və MV-10 istehsalçılarının 10-15 il əvvəl köhnəlmiş texnologiyadan istifadə etdiyini nəzərə almaq vacibdir. Bir sıra maşın komponentləri açıq şəkildə köhnəlmişdir və hətta istismarı dayandırılmışdır ki, bu da istismar zamanı böyük problemlər yaradır. Məsələn, Kolumbiyada nəqliyyat vasitələrinin alınması üçün keçirilən tender zamanı məlum oldu ki, MV-10 tərəfindən istifadə edilən hidravlik nasos dayandırılıb və artıq çatdırılma üçün mövcud olmayacaq.
Bundan əlavə, MV-4 və MV-10 maşınları tez-tez aşağıdakı səbəblərə görə uğursuz olur:
- aşağı keyfiyyətli elektronika;
- sahədə sıradan çıxmağa meylli olan mürəkkəb hidravlik sistem;
- tez-tez həddindən artıq istiləşmə halları, çünki böyük mühərriklər çox kiçik soyuducuları olan kiçik və dar bir korpusda yerləşir.
Müvafiq olaraq, maşınlar xeyli əlavə əməliyyat xərcləri tələb edir.
Mütəxəssislər onu da qeyd edirlər ki, ANAMA tərəfindən 4 ədəd MV-10 minatəmizləmə maşını ilə birlikdə satılan ehtiyat hissələri dəstinin dəyəri xarici valyutada altı rəqəmli külli miqdardadır. Bundan əlavə, ehtiyat hissələri yalnız maşının ilk 600 saat işləməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
MV-10-un texniki cəhətdən qeyri-adekvatlığını Avstraliya Ordusunun cəmi bir neçə yüz iş saatından sonra bu maşınların bütün parkını tərk etməsi və hətta nəqliyyat vasitələrinin istismarı və saxlanmasının çox bahalı olduğunu əsas gətirərək satışa çıxarması da sübut edir.
ANAMA dövlət vəsaitlərini xərcləyərkən qənaət etmədi
On yeni DOK-ING aparatının alınması ilə yanaşı, 2021-ci ilin payızında ANAMA sınaq məqsədilə ölkəyə ilkin olaraq sırf rəsmi qaydada gətirilən bir işlənmiş MV-10 maşını da alıb. 2012-ci ildən 2014-cü ilə qədər istehsal edilmiş və 2000 saat xidmət göstərən maşının dəyəri altı rəqəmli böyük bir məbləğdir.
ANAMA-nın Xorvatiyadan DOK-ING maşınlarının alınmasını əsaslandırmaq üçün ən çox istifadə etdiyi arqumentlərdən biri bu maşınların ölkəyə artıq tanış olmasıdır (yeri gəlmişkən, MV-10 modeli ilə bağlı bu, doğru deyil). Müvafiq olaraq, naməlum təchizatçılardan maşınların alınması tanışlıq prosesi, istismara vermə, təlim və s. üçün əlavə xərclərlə əlaqələndirilir.
MV-4 və MV-10 maşınları niyə tez-tez xarab olur?
Bəs bu halda ağlabatan sual yaranır: niyə 2021-ci ilin iyulunda xorvatlarla üç MV-4 təyyarəsinin alınması ilə bağlı imzalanmış müqavilədə... təlim üçün beş rəqəmli məbləğ nəzərdə tutulub?
Yeri gəlmişkən, Slovakiya Bozena ilə müqavilədə təlim də ayrıca bənd kimi göstərilib, baxmayaraq ki, bu maşın da Agentliyə yaxşı tanış olmalıdır.
Xorvatiyanın Slovakiya ilə bağlı "təcrübəsi"
ANAMA-nın Bozena maşınlarını istehsal edən Slovakiyanın Way Industries şirkəti ilə işgüzar əlaqələri ilə bağlı da çoxlu suallar var. Əvvəla, bu şirkətin imici çox şübhəli görünür. Son bir neçə ildə onun sahibləri və menecerləri bir neçə dəfə dəyişib. Və əgər Way Industries əvvəllər tanınmış korporasiyalara məxsus idisə, 2017-ci ildən şirkət ən şəffaf və aydın mülkiyyət strukturuna malik deyil.
Beləliklə, 2021-ci ilin sonunda şirkətin səhmləri rəsmi olaraq əvvəllər tikinti və təmir biznesi ilə məşğul olan mühəndis İosif Mariniçə, eləcə də benefisiarı rəsmən diş həkimi (?!) Rene Foltan kimi siyahıya alınmış Kipr LCE COMPANY LIMITED şirkətinə məxsus idi.
Slovakiya mətbuatında şirkətin mülkiyyət strukturunda şəffaflığın olmaması və əsl sahiblərin adlarının gizlədilməsi mövzusunda bir sıra yazılar dərc olunur. Rene Foltanın adına gəlincə, o, digər iri şirkətlərin də sahibi kimi görünür.
Bozena-4+ avtomobili sonuncu dəfə 2016-cı ildə Xorvatiyadakı Minalardan Təmizləmə Mərkəzində sınaqdan keçirilib.
Way Industries-in rəsmi maliyyə göstəricilərinə görə, şirkət 2011-ci ildən 2015-ci ilə qədər təxminən 23 milyon avro zərər toplayıb. 2016-cı ildən 2020-ci ilə qədər Way Industries müəyyən mənfəət əldə etməyi bacardı, lakin 2020-ci ilə qədər yığılmış zərər hələ də 15 milyon avronu keçib . Və bu məlumat vaxtilə məsul şəxslərə də verilsə də, bu, ANAMA-nın şirkətdən birdən-birə yeddi maşın almasına mane olmayıb. Hətta o zaman belə risk göz qabağında idi ki, Way Industries hər an müflis ola bilər, yəni ANAMA sifariş edilən maşınlar üçün texniki dəstəyə arxalana bilməyəcək.
Bəs indi nəyimiz var? 2023-cü ildə şirkətin zərəri rekord həddə - 2,6 milyon avroya çatıb (2022-ci ildə - 1,05 milyon avro). Beləliklə, yığılmış zərər artıq demək olar ki, 20 milyon avro həddinə çatıb.
Slovakiyanın Forbes jurnalının 9 yanvar 2025-ci il tarixli hazırkı məqaləsinə görə, şirkətin işçilərinə ödənilməmiş 400.000 avro maaşı da var və icra tədbirləri ilə üz-üzədir.
Bozena maşınının əsas texnoloji qüsurları
- 10-15 il əvvəlki köhnə texnologiyadan istifadə edirlər. Bozena-4+ avtomobili sonuncu dəfə 2016-cı ildə Xorvatiyadakı Minalardan Təmizləmə Mərkəzində sınaqdan keçirilib.
- ANAMA-nın təcrübəli mütəxəssislərinin fikrincə, bir dəfə avtomobilin arxa təkəri tank əleyhinə minanın üstündən keçib, bundan sonra avtomobil praktiki olaraq sıradan çıxarılıb. Onu təmir etmək üçün edilən bütün cəhdlər boşa çıxdı.
- Həmçinin, ANAMA mütəxəssislərinin fikrincə, “Bozena-4+” maşını 15 santimetrdən çox dərinlikdə olan minaları tapmaq və zərərsizləşdirməkdə böyük çətinlik çəkir.
ANAMA-nın “ANAMA-nın mexaniki minatəmizləmə imkanları” mövzusunda 2010-cu il təqdimatı hələ də Cenevrə Beynəlxalq Humanitar Minalardan Təmizləmə Mərkəzinin saytında mövcuddur.
Optimizmin qeydləri ilə kiçik epiloq
Azərbaycan üçün minatəmizləmə mövzusunun əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ən azı bazarı tədqiq etmək, aparıcı təchizatçılar və onların istifadə etdiyi texnologiyalarla tanış olmaq, tanınmış beynəlxalq minatəmizləmə təşkilatları tərəfindən verilmiş uyğunluq sertifikatlarını diqqətlə öyrənmək və nəhayət, sadəcə olaraq Agentliyin texniki ekspertlərini istehsalçıların zavodlarına (yaxud onların avadanlıqlarını hazırda fəal şəkildə istifadə etdikləri ölkələrə) göndərmək və onların avadanlığını qiymətləndirmək və imkanlarını təmin etmək kifayət olardı.
Təəssüf ki, bu istiqamətdə heç bir iş görülməyib.
Yeri gəlmişkən, ANAMA-nın keçmiş və indiki əməkdaşlarının dediyinə görə, uzun illər öncə, xeyli dərəcədə daha təvazökar insan və maliyyə resurslarına malik olan qurum Bozena avadanlığının alınması imkanlarını nəzərdən keçirərkən həftəlik texniki görüşlər keçirilir, müsbət və mənfi cəhətlər ətrafında fəal müzakirələr aparılır, texniki ekspertlər Slovakiyaya səfərlər edilir, şirkət ekspertləri Azərbaycana gəlirdilər. Və yalnız hazırlıq işləri başa çatdıqdan sonra müvafiq avadanlıqların alınması barədə qərar qəbul edilib.
Bu baxımdan simvolikdir ki, ANAMA-nın 2010-cu il üçün “ANAMA-nın mexaniki minatəmizləmə potensialı” mövzusunda təqdimatı hələ də müxtəlif mexaniki minatəmizləmə sistemlərini ətraflı təhlil edən Cenevrə Beynəlxalq Humanitar Minalardan Təmizləmə Mərkəzinin saytında mövcuddur...haqqın.az
